***
2009 թվական։ Բրյուսով, 1-ին կուրս։ Խումբս փոխեցի, որ պորտուգալերեն անցնեմ։ Դասախոսս բրազիլուհի էր, ու շուտով Բրազիլիա վերադարձավ։ Կիսատ մնաց։
***
2015 թվական։ Հուլիսի 2։ Այսօր բրազիլական պորտուգալերենի առաջին պարապմունքն էր։ Վերջապե՜ս, Տեր Աստված։ Այս անգամ կանգ չեմ առնի, ինչ ուզում է լինի։ Պիտի հետևեմ երազանքիս։ Հենց այդ երազանքներն են ինձ դեռ ստիպում ապրել։
***
2016 թվական։ Հունվար։
- Քուր, գիտես, ծրագիր կա 1 ամսով Պորտուգալիայում վերապատրաստվելու։
- Բա ո՞ւմ ես սպասում։
- Չեմ դիմելու։ Չեմ անցնի։
Ես անսահման շնորհակալ եմ քրոջս, որ շաբաթներ շարունակ օրական 28568186981 անգամ խոսում էր Պորտուգալիայի ծրագրին դիմելու մասին, համոզում էր, խնդրում։ Ախր չէի հավատում, ես վաղուց այլևս հրաշքների չէի հավատում։ Հրաշքնե՞ր: Իմ կյանքո՞ւմ։ Քավ լիցի։
Քույրս հաղթեց։ Դիմեցի ծրագրին։ Դիմեցի ու մոռացա։
***
Մայիսի 13։ Արդյունքներն արդեն հրապարակել են։ Անցել եմ։ Ծիծաղում եմ, ուրախանում, աղմկում, թռչկոտում, խելագար ու անհավասարակշիռ գործողություններով բոլորի գլուխը տանում։ Ես երջանիկ եմ։ Իսկ ես երջանիկ այսպես եմ լինում։
***
Հունիս։ Հակասական զգացումներ։ Կյանքումս առաջին անգամ միայնակ եմ լինելու հեռու-հեռու երազային Պորտուգալիայում։ Շուրջս մարդիկ այնքան են խոսում։ Երանի խուլ լինեի։ Այնքան են խորհուրդներ տալիս, խոսում, խոսում, խոսում։ Ես իմ ներսի ձայնը չեմ լսում։ Ես առանց ինձ եմ մնացել։
***
***
Հունիսի 9։ Երևան-Մոսկվա ինքնաթիռում եմ։
- Ո՞ւր ես գնում,- հարցնում է կողքիս նստած Ջիվան պապիկը։ Վանաձորից է։
- Պորտուգալիա։
- Հաճախ ե՞ս ճամփորդում։
- Առաջին անգամն է։
- Համարձակ աղջիկ ես, հա՜։ Լիսաբո՞ն։
- Չէ։ Այսինքն էսպես, ինքնաթիռով Մոսկվա-Լիսաբոն, Լիսաբոն-Պորտո, հետո Պորտոյից ավտոբուսով Վիանա դու Կաշտելու քաղաք եմ գնալու։
- Համարձակ-համարձակ, բայց էսքա՞ն։
Խոսում ենք։ Ջիվան պապիկն ինձ կանաչ գրիչ է նվիրում։ Մեկ էլ հանկարծ ասում է․
- Վերադարձին միշտ կոպեկ եմ տալիս օդանավակայանի աշխատողներին։
- Վայ, բա ես դրամ չունեմ, ինձ մոտ մենակ եվրո է։
- Ես քեզ կտամ։
Խնդրում, բացատրում եմ պապիկին, որ ինձ ոչ մի գումար էլ պետք չէ տալ, որ օդանավակայանի աշխատողները մի կերպ առանց այդ դրամների կմնան։ Պապիկը 100 ու 200-դրամանոց մետաղադրամներ է խցկում ձեռքս։ Ստիպված եմ վերցնել։ Արդեն շատ հեռու ենք Հայաստանից։ Ես մանկական հիացմունքով այնպես եմ զննում այդ մետաղադրամները, ասես կյանքումս առաջին անգամ եմ տեսնում։ Տարիներ շարունակ ամեն օր օգտագործում եմ, բայց հիմա ներսումս ինչ-որ կարևոր բան սկսում է փլվել։ Երևի կարոտից։
Պորտուգալիա․․․ Ինքնաթիռն ուր որ է վայրէջք կկատարի։ Պատուհանից հիանում եմ Լիսաբոնի սքանչելի համայնապատկերով։ Ինքնաթիռից դեռ չիջած, օդանավակայան դեռ չմտած՝ աշխատողները միանգամից հարցնում են, թե ուր եմ գնում։ Իրենք էլ ուղեկցում են, իմ փոխարեն ամեն ինչ անում, տանում հասցնում Պորտո թռչող ինքնաթիռ։ Միայն թե հանկարծ ուղևորը չմոլորվի։ Այսքա՞ն հոգատար։ Աչքերիս չեմ հավատում։
Երազանքի երկրում եմ, ու բոլորը խոսում են մանկության երազանքի լեզվով․ ականջներս ամեն հնչյուն ու բառ լսելիս անասելի շոյվում են։ Պորտուգալերեն։ Օդում, շուրջբոլորը, աչքերիս առաջ։ Երջանկությանս չափ ու սահման չկա։ Մի պահ պատկերացրեք, թե 10 տարեկանից երազել եք հայտնվել մի երկրում, որտեղ, ասենք օրինակ, միայն սրտիկներ կան։ Մեկ էլ հանկարծ հասուն տարիքում մանկության բաղձանքը դառնում է իրականություն։ Ես հենց նույն իրավիճակում եմ։ Բոլորը պորտուգալերեն են խոսում։ Բոլոր ցուցափեղկերը, հայտարարությունները, ամբողջ երկիրը․․․ Ի՞նչ դնեմ այս հեքիաթի անունը․․․
Ես երջանիկ եմ։ Երջանիկ եմ, քանի որ վերստին սկսել եմ հավատալ երազանքներիս։ Աստված հենց այնպես ոչինչ չի անում, ու ես հասկացել եմ, որ մեր երազանքները կատարվում են հենց այն ժամանակ, երբ այլևս չենք սպասում․․․ Իսկ ես վաղուց որոշել էի երջանկության չսպասել․․․
***
Վիանա դու Կաշտելու։ Խաղաղ ու այնքա՜ն գեղեցիկ քաղաք Պորտուգալիայի հյուսիսում՝ Ատլանտյան օվկիանոսի ափին։ Հիմնադրվել է 1258 թ․-ին Պորտուգալիայի Աֆոնսու Երրորդ թագավորի կողմից։
Լիմա գետի ու Էյֆել կամրջի հիասքանչ տեսարան է բացվում Սանտա Լուսիա սարից, որի գագաթին գտնվող եկեղեցին Սուրբ Լուսիայի անունն է կրում։ Այն կառուցվել է 1904-1959 թթ․-երին։ Սուրբ Լուսիան վաղ քրիստոնեական սուրբ է և նահատակ, զոհվել է 304 թվականին մեծ հալածանքների ժամանակ։ Կույրերի հովանավորն է։
Ցուրտ ու քամոտ, խոնավ Վիանա։ Այս քաղաքն այնքան փոքր է, որ մեկ օրում կարելի է ոտքով շրջել ողջ տարածքը։ Հոյակերտ եկեղեցիներ, ծաղկաշատ պատշգամբներ, հանգստավետ փողոցներ։ Ուրախ ու կյանքով լեցուն մարդիկ՝ ապագայով ապրող ու ներկան գունավորող։ Բարի, հոգատար, ամեն հարցով օգնելու պատրաստ․ իրենց գործը կիսատ են թողնում, ձեռքս բռնում, ճանապարհը ցույց տալիս, ինձ հետ գալիս, առաջնորդում, բացատրում։
Luso... Արտասանվում է Լո՛ւզու։ Առաջացել է Լուսիտանիա Հռոմեական պրովինցիայից (մ․թ․ա․ 27-891 մ․թ դդ.), որն ընդգրկում է Պորտուգալիայի ներկայիս ողջ տարածքը։ Պորտուգալախոսներին անվանում են Luso, որոնք կերտում են Lusosphere՝ միջավայր, որը կապված է պորտուգալերենի հետ։
Պորտուգալիայի Ավեիրու շրջանում է գտնվում Luso փոքրիկ շրջանը (այնտեղ ցավոք չգնացի), որտեղ կա Grande Hotel de Luso անունով հյուրանոց։ Luso շրջանում է 1852 թ․-ին հիմնադրվել Águas de Luso ջրի հայտնի ու սիրված ընկերությունը։ Լիսաբոնում էլ Luso անունով սրճարան կա․․․
Պորտուգալերենի հանդեպ իմ աննկարագրելի խորը սերը, փաստորեն, անվանս հետ հսկայական ու թաքուն կապ ունի։ Այստեղ հաճախ ասում եմ, որ անունս Luso է։ Շատ են ուրախանում ու հաճելիորեն զարմանում։
***
Քայլում եմ մեն-մենակ ու հասկանում, որ մենակությունն այնքան էլ ծանր բան չէ։ Դե մի ամիս է էլի, կդիմանամ։ Մայրիկիս «էրեխես գնալու ա կորի»-ն երբեմն միտքս է գալիս, ուզում եմ ասել «մամ, տես, որ չեմ կորել, լավ եմ։» Ու նորից «հո սոված չե՞ս, նորմալ հաց կեր»-ը լսելիս դժվարանում եմ ծիծաղս զսպել ու շտապում եմ հիշեցնել, որ 23 տարի Երևանում նույն կերպ եմ սնվել։ Դե կարևորը «էրեխեն սոված չմնա»։
Բարեմաղթանք «մնա էդտեղ, գալիս ես ի՞նչ անես, մի տղա գտի ամուսնացի»-ն արդեն 1929812859819 անգամ լսել եմ։ Ոչինչ չեմ պատասխանում։ Սա երազանքի երկիր է, բայց ես երազանքի հայրենիք ունեմ, որտեղ խոսում են սրտիս լեզվով՝ հայերենով։ Որտեղ ապրում է սրտիս տղան, որին դեռ չեմ հանդիպել, կամ գուցե հանդիպել եմ արդեն, ուղղակի դեռ չեմ հասկացել, որ հենց նա է․․․
Իսկ երազանքի երկրում չեն ապրում, այն երևի հենց այդ պատճառով էլ կոչվում է «երազանքի․․․»
Իմ տան աշխատող João անունով 84 տարեկան պապիկը նյութ է տպել Հայաստանի մասին, որ կարդա։ Անգլերեն չի խոսում։ Ես էլ այս օրերի ընթացքում պորտուգալերենի իմ իմացությամբ ողջ ջանքերս գործադրել էի ու պապիկին պատմել Հայաստանի, հայերի, Հայոց ցեղասպանության, Ղարաբաղյան պատերազմի, ամեն-ամեն ինչի մասին․․․
Այսօր տուն մտնելիս անունս կանչեց՝ Լուզինե։ Մոտեցա, տպված նյութը ցույց տվեց, շատ տպավորված էր, զարմացած։ Այնքան ուրախացա։ Սիրտս մի տեսակ այնպես լցվեց, այնքան կարոտեցի Հայաստանը, Երևանը, իմ ընտանիքը, մեր տունը, իմ սենյակը, աշխարհի չափ կարոտեցի․․․ Մեծ երջանկություն էր տեսնել մի քանի թղթեր, որոնք Հայաստանի մասին էին պատմում․․․
Օրեր անց դուռս ծեծեցին, չբացեցի։ Մեկ էլ դռան տակից թղթեր հայտնվեցին։ Մոտեցա, տեսնեմ ինչ։ Luso շրջանի մասին։ Հաստատ João պապիկն էր․․․
Պորտուգալիայում անցկացրածս մեկ ամսվա ընթացքում այցելեցի 6 քաղաքներ․ Բրագա, Պորտո, Լիսաբոն, Սինտրա, Գիմարայշ և Սանտիագո դը Կոմպոստելա (Իսպանիա):
Բրագայի Bom Jesus do Monte փառահեղ սրբավայրը (բարոկկո ոճի աստիճաններ՝ 116 մետր), Գիմարայշի Nossa Senhora da Consolação e Santos Passos հիասքանչ եկեղեցին, Պորտոյի խաղաղ ու արտակարգ գեղեցիկ փողոցները, Dom Luís I կամուրջը, Դորու գետը, Lello աշխարհահռչակ գրախանութը, Majestic սրճարանը․․․ Այս ամենն ընդմիշտ իմ սրտում է մնալու․․․
Սինտրա․․․ Համաշխարհային ժառանգություն համարվող Սինտրա քաղաքը հայտնի է արքայական պալատներով և ամրոցներով։ Այցելեցի հեքիաթային Quinta da Regaleira՝ 5 հարկանի պալատ, մատուռ, պարտեզ, թունելներ, աստիճաններով ստորգետնյա հոր, լճեր, շատրվաններ․․․ Գոթական և ռոմանական ոճերի ամբողջությունը վերածննդի աստվածային գեղեցկություն ունեցող առեղծվածային դղյակ է պատկերում։
Bom dia - բոմ ջիա (բր), բոն դիա (եվ)
Boa tarde - բոա տաղջի (բր), բոա տարդ (եվ)
Cidade - սիդաջի (բր), սիդադ (եվ)
Gente - ժեյնճի (բր), ժենտ (եվ)
Bem - բեյմ (բր), բայն (եվ) և այլն։
Մի օր ղեկավարիս հետ քայլում ենք։ Հեռախոսով է խոսում, իմ մասին է պատմում ու ասում․
- Ela é uma rapariga da Armênia. (Մի աղջիկ է Հայաստանից։)
Rapariga բառը եվրոպական պորտուգալերենում նշանակում է աղջիկ։ Բրազիլական պորտուգալերենում այն նշանակում է վատ վարքի տեր աղջիկ։
Խոսում, վերջացնում է։ Հազիվ ծիծաղս զսպելով նեղացած հարցնում եմ․
-Então, eu sou uma rapariga? (Ուրեմն ես rapariga ե՞մ։)
Մի քանի վայրկյան զարմացած վրաս է նայում, հետո 100 անգամ ներողություն խնդրում, որ չէր հիշում այդ բառի նշանակությունը բրազիլական պորտուգալերենում։
Իսպանիա․․․ Իսպաներեն անցել եմ, հիմա այնքան էլ չեմ հիշում, թե ինչ եմ անցել, բայց լսածս հասկանում եմ։ Սանտիագո դը Կոմպոստելան քրիստոնյա աշխարհի 3-րդ սրբավայրն է՝ ուխտագնացության կենտրոն Երուսաղեմից և Հռոմից հետո։ Քաղաքում է գտնվում Սան Տիագոյի՝ Սուրբ Հակոբի տաճարը․․․ Եկեղեցի, որտեղից ինձ քիչ էր մնում ոստիկանատուն տանեին (խորանին անչափ մոտ կանգնած լուսանկարելու համար), եկեղեցի, որտեղ առաջին անգամ խոստովանություն արեցի, ու քահանայի խոսքերը ստիպեցին ինձ լաց լինել․․․
Ես սիրեցի Իսպանիան, կարոտեցի իսպաներենի դասաժամերը, նորից լսեցի նախկինում լսածս իսպաներեն երգերը, ճաշակեցի իսպանական տորտիլյա և Tarta de Santiago կոչվող թխվածքը․․․
***
***
Պորտուգալիայում ապրեցի ուղիղ 1 ամիս։ Այդ 1 ամսվա ընթացքում խոսում էի պորտուգալերեն։ Ավտոբուսների վարորդների, խանութների աշխատողների, սրճարանների մատուցողների և շատ ու շատ այլ մարդկանց հետ։ Միայն մի կին կար, որի ասած ոչ մի բառը այդպես էլ չհասկացա։ «Թլոշ» էր ու խոսում էր շատ արագ։
Երբ բրազիլական արտասանությամբ խոսում էի պորտուգալացիների հետ, շատ էին հարցնում․
- Você é brasileira? (Բրազիլուհի՞ ես։)
Երբեմն էլ obrigada (շնորհակալություն) ասելու փոխարեն սովորության համաձայն մերսի էի ասում ու լսում հետևյալը․
- Você é francesa? (Ֆրանսուհի՞ ես։)
Այ մարդ հայ եմ, հայ, sou armênia։ Դրա համար էի ուզում Հայաստանի դրոշով շապիկ հագնել։ Հետո վախեցա․․․ Գուրգենիս աչքերը վեր հառնեցին անդրշիրիմյան աշխարհից ու հիշեցի, որ «վրեժ ունենք պատմությունից դեռ հանելու․․․»
Մի օր էլ սրճարանում նստած ծանոթանում էի ճաշացանկին, կարդում ուտելիքների բաղադրամասերը։
- O que é cenoura? (Cenoura-ն ի՞նչ է։),- հարցրի։
Սրճարանի տիրուհին ժպտաց, գնաց խոհանոց ու վերադարձավ՝ ձեռքին գազար։ Ծիծաղից ընկա։ Հա էլի, գազար, ինչո՞ւ էի մոռացել։
Հաճելի էր։ Այնքան հաճելի, երբ օգտագործում էի սովորածս բառերն ու անցածս ժամանակաձևերը, երբ նախադասություն էի կազմում, խոսում, հարցեր տալիս։ Սխալներ, իհարկե, անում էի։ Չէ՞ որ դեռ 1 տարի է, ինչ պարապում էի։ Մարդիկ շատ էին ուրախանում, երբ լսում էին պորտուգալերեն։ Թեկուզ բրազիլական պորտուգալերեն։
Լիսաբոն․․․ Ես անհամբեր օրերն ու ժամերն էի հաշվում, թե երբ պիտի երազանքի մայրաքաղաքը պատկերվեր իմ առջև։ Կարծում եմ՝ Պորտուգալիան ճանաչելու համար հենց Լիսաբոնը պիտի տեսնես։ Ոչ թե տեսնես, այլ վայելես։
Մի քիչ դժվար էր 3 օրում Լիսաբոնը բացահայտել փորձելը։ Այն, թերևս, փոքր-ինչ մեծ է, եթե միայնակ ես։ Լիսաբոնում մենակությունն ընդգված տխուր է, ես դա հասկացա, երբ առավոտյան 9։00-ին հյուրանոցից դուրս էի գալիս ու երեկոյան 22։00-ին մտնում հյուրանոց, երբ վազում էի ու շտապում այցելել ընտրածս տեսարժան վայրերը։
Հյուրընկալ քաղաքի սրտում, երբ շուրջս հարյուրավոր մարդիկ էին (որոնց մեծ մասն ի դեպ սևամորթներ էին), երբ կյանքն աղմկում ու առաջ էր ընթանում, երբ պորտուգալական շունչն ատլանտյան քամու հետ իմ ներսն էր թափանցում, ես անվերադարձ սիրահարվեցի Արևմտյան Եվրոպայի հնագույն քաղաքին։ Ես փոքրիկ մի մաս ինձնից թողեցի այնտեղ ու խոստացա անպայման վերադառնալ ու վայելել Լիսաբոնը։
Ատլանտյան օվկիանոսը, Վասկո դա Գաման՝ Եվրոպայի ամենաերկար կամուրջը, Տագուս գետը, Բելեմի աշտարակը, Ժերոնիմուսի վանական համալիրը, Հիսուս Քրիստոսի արձանը, Ապրիլի 25-ի կամուրջը, Luso սրճարանը, Գալուստ Գյուլբենկյան հիմնադրամը, Ժամանակակից արվեստի թանգարանը, որտեղ․․․
- Դե լավ, սկսում ենք փորձը, հավաքվեք։
Արագ շրջվեցի։
- Հայ ե՞ք,- հարցրի:
Մի կին ու տղամարդ մոտեցան ինձ, գրկախառնվեցինք։ Այնքան երանելի ու տարօրինակ զգացում ապրեցի, երբ հայերեն լսեցի։ Պարզվեց, որ Հայաստանից էին եկել, երեկոյան համերգ էին ունենալու, այդ պահին էլ փորձ էին անում։ Հրավիրեցին, խնդրեցին անպայման գալ։ Ժպտացի․․․
Նավթաարդյունաբերության գերհսկայի անունը կրող հիմնադրամի այգին, հիրավի, դրախտային էր։ Թավուտ անտառի նմանող փոքրիկ պուրակը փոքր-ինչ խորհրդավոր ու վայրի տպավորություն թողեց ինձ վրա։ Այն խաղաղ էր ու արտառոց գեղեցիկ։
- Կարո՞ղ եմ որևէ հայ աշխատակցի հանդիպել,- հարցրի հիմնադրամի ընդունարանում։
Խնդրեցին սպասել։ Րոպեներ անց մի տղա մոտեցավ ու ասաց «Hi»։ Հայ էր։
- Բարև Ձեզ,- կիսանեղացած շեշտեցի ես։
- Հա, հայերեն,- շփոթվեց նա։
Մենք առնվազն 3 օտար լեզվով կարող էինք խոսել, բայց ես նախընտրեցի իմ մայրենին։ Մեր մայրենին։ Ախր հայ էր․․․
- Այսօր երեկոյան համերգ կա, Հայաստանից խումբ է եկել։
- Հա, գիտեմ, հանդիպեցի իրենց, փորձ էին անում։
Հիմնադրամի գրադարանին հորս հորեղբոր՝ Պերճ Թովմասյանի «Սասունից մինչև Արցախ» գիրքը նվիրեցի։
- Եկեք համերգին, մեր տնօրենի հետ էլ կհանդիպեք․․․
- Շնորհակալություն, շատ կուզեի, բայց չեմ խոստանում։ Ընդամենը 3 օր եմ լինելու Լիսաբոնում, դեռ շատ տեղեր ունեմ այցելելու։
Համերգին, ցավոք, չգնացի։ Լիսաբոնն ինձ էր կանչում․․․
Պորտուգալական խոհանոցը, եթե անկեղծ, չգերեց ինձ։ Մինչդեռ քաղցրավենիքները․․․Վիանա դու Կաշտելու քաղաքում Zé Natário անունով հրուշակեղենի խանութ-սրճարան կա, որտեղի Bola de Berlim պոնչիկը բացառիկ համ ունի․․․
Պորտուգալիայում խմեցի կայպիրինյա՝ բրազիլական կոկտեյլ, որն առաջին անգամ Հայաստանում եմ փորձել՝ Բրազիլիայի դեսպանի ձեռքով պատրաստած։
Գինու տեսականուն չծանոթացա։ Չուզեցի Պորտուգալիայում գինի միայնակ խմել․․․ Գիտեմ, որ գալու եմ ետ ու անելու եմ այն ամենը, ինչ չեմ հասցրել անել։ Գինի եմ վայելելու, ֆադու եմ լսելու, Luso շրջան եմ գնալու․․․ Ցանկս թիվ ու հաշիվ չունի․․․
«Երբ մարդը վարժվում է աղմուկին, լինում են լռություններ, որ արթնացնում են նրան»: - Անրի Վեռնոյ
1 ամիս երջանիկ, ուրախ ու հանգիստ, ինչպես տանը։ Թե ինչպես եմ դիմանալու կարոտին՝ չգիտեմ։ Շուրջս բոլորը պորտուգալերեն են խոսում։ 13 տարի երազում էի սովորել այս լեզուն, և ուղիղ 1 տարի առաջ սկսեցի պարապել։ Շարունակելու եմ սովորել այնքան, մինչև հայերենի նման իմանամ։
Սիրեցի երկիրը, մարդկանց։ Վիանա դու Կաշտելուն մարդու սրտում է մնում հավետ․․․ Կարոտելու եմ խաղաղ ու հանգիստ, ցուրտ ու քամոտ Վիանան, կարոտելու եմ անցկացրածս հրաշալի պահերն ու րոպեները․․․
Կարոտելու եմ մենակությունս։ Դժվար չէր մենակ լինելն ու ամեն ինչ մենակ անելը։ Հաճելի էր։ Ոչ թե մեծացա, այլ ուղղակի հասկացա, որ մեծ եմ։ Երևանում երեխա էի ինձ զգում։
Պորտուգալիայում ես ինքս ինձ հետ էի, վայելեցի ինձ, իմ ներկայությունը։ Երևանում շուրջս միշտ այնքան մարդ կա, որ ես իմ ներկայությունը չեմ զգում։ Աղմուկը շատ է, ու խոսքը հասարակ աղմուկի մասին չէ։ Այստեղ ես էի, ինձնով, ինքս ու իմը։ Երևի ինձ էի կարոտել ու իմ կարիքն ունեի։ Չմտածեք, թե էգոիստ եմ կամ եսասեր, երբեք։
Ինչը փոխվեց․․․ Առանձնապես ոչ մի բան։ Հայաստանը աշխարհի լավագույն տեղն եմ համարում։ Միշտ էլ համարել եմ, ուղղակի հիմա համոզվեցի։
Ամեն հարց ինքնուրույն ու միայնակ լուծելու հատկանիշը բարձրացավ բավականին։ Երևանում դրա անհրաժեշտությունը չէր լինում։ Չէի կասկածում, որ կկարողանամ մի ամիս մենակ ապրել, ուղղակի ասելն ուրիշ է, անելը ուրիշ։ Անելը դուրս եկավ։
Ինչքան շատ էի կարոտել ես ինձ, երևի դեռ դպրոցից։ Երևի դեռ դպրոցից հետո լռություն չէի լսել․․․
Ես Պորտուգալիային հրաժեշտ չտվեցի։ Վերադառնալու եմ․․․
***
Սանտա Լուսիա եկեղեցում եմ։ Հուլիսի 7-ն է։ Թռիչքս երկու օրից է։ Չգիտեմ էլ՝ ինչ եմ զգում։ Արցունքներն առատորեն հոսում են։ Եկեղեցում մենակ եմ։ Լավ է, որ աղմուկ չկա։ Ատում եմ, երբ եկեղեցում թեկուզ մի աննշան աղմուկ եմ լսում։ Ի՜նչ հանգիստ է այստեղ։ Դե ասա, Տեր Աստված, ինչպե՞ս գնամ։ Չէի կարողանա պատկերացնել, որ բաժանումն այսքան ցավոտ կլիներ։
Պորտուգալիայի օդանավակայանում դիմացա, եկա հասա Մոսկվա ու սկսեցի ամբողջ ուժով լաց լինել․․․ Նորից Մոսկվա։ Անհյուրընկալ։ Սառը։ Կոպիտ։ Չեմ սիրում Ռուսաստանը։
2016 թվականի Ֆուտբոլի Եվրոպայի առաջնությանը ողջ Պորտուգալիան ֆուտբոլով էր ապրում։ Դրոշն ամենուր էր։ Լիմա գետի ափին մեծ էկրան էր դրված, մարդիկ հավաքվում էին, դիտում խաղերը․․․ Պորտուգալիան դարձավ չեմպիոն․․․
- Ո՞ւր ես գնում,- հարցնում է կողքիս նստած Ջիվան պապիկը։ Վանաձորից է։
- Պորտուգալիա։
- Հաճախ ե՞ս ճամփորդում։
- Առաջին անգամն է։
- Համարձակ աղջիկ ես, հա՜։ Լիսաբո՞ն։
- Չէ։ Այսինքն էսպես, ինքնաթիռով Մոսկվա-Լիսաբոն, Լիսաբոն-Պորտո, հետո Պորտոյից ավտոբուսով Վիանա դու Կաշտելու քաղաք եմ գնալու։
- Համարձակ-համարձակ, բայց էսքա՞ն։
Խոսում ենք։ Ջիվան պապիկն ինձ կանաչ գրիչ է նվիրում։ Մեկ էլ հանկարծ ասում է․
- Վերադարձին միշտ կոպեկ եմ տալիս օդանավակայանի աշխատողներին։
- Վայ, բա ես դրամ չունեմ, ինձ մոտ մենակ եվրո է։
- Ես քեզ կտամ։
Խնդրում, բացատրում եմ պապիկին, որ ինձ ոչ մի գումար էլ պետք չէ տալ, որ օդանավակայանի աշխատողները մի կերպ առանց այդ դրամների կմնան։ Պապիկը 100 ու 200-դրամանոց մետաղադրամներ է խցկում ձեռքս։ Ստիպված եմ վերցնել։ Արդեն շատ հեռու ենք Հայաստանից։ Ես մանկական հիացմունքով այնպես եմ զննում այդ մետաղադրամները, ասես կյանքումս առաջին անգամ եմ տեսնում։ Տարիներ շարունակ ամեն օր օգտագործում եմ, բայց հիմա ներսումս ինչ-որ կարևոր բան սկսում է փլվել։ Երևի կարոտից։
***
Մոսկվա։ Անհյուրընկալ։ Սառը։ Կոպիտ։ Չեմ սիրում Ռուսաստանը։ Ինչ լավ է, որ Ջիվան պապիկն ինձ հետ էր։
***
Պորտուգալիա․․․ Ինքնաթիռն ուր որ է վայրէջք կկատարի։ Պատուհանից հիանում եմ Լիսաբոնի սքանչելի համայնապատկերով։ Ինքնաթիռից դեռ չիջած, օդանավակայան դեռ չմտած՝ աշխատողները միանգամից հարցնում են, թե ուր եմ գնում։ Իրենք էլ ուղեկցում են, իմ փոխարեն ամեն ինչ անում, տանում հասցնում Պորտո թռչող ինքնաթիռ։ Միայն թե հանկարծ ուղևորը չմոլորվի։ Այսքա՞ն հոգատար։ Աչքերիս չեմ հավատում։
***
Ես երջանիկ եմ։ Երջանիկ եմ, քանի որ վերստին սկսել եմ հավատալ երազանքներիս։ Աստված հենց այնպես ոչինչ չի անում, ու ես հասկացել եմ, որ մեր երազանքները կատարվում են հենց այն ժամանակ, երբ այլևս չենք սպասում․․․ Իսկ ես վաղուց որոշել էի երջանկության չսպասել․․․
***
Վիանա դու Կաշտելու։ Խաղաղ ու այնքա՜ն գեղեցիկ քաղաք Պորտուգալիայի հյուսիսում՝ Ատլանտյան օվկիանոսի ափին։ Հիմնադրվել է 1258 թ․-ին Պորտուգալիայի Աֆոնսու Երրորդ թագավորի կողմից։Լիմա գետի ու Էյֆել կամրջի հիասքանչ տեսարան է բացվում Սանտա Լուսիա սարից, որի գագաթին գտնվող եկեղեցին Սուրբ Լուսիայի անունն է կրում։ Այն կառուցվել է 1904-1959 թթ․-երին։ Սուրբ Լուսիան վաղ քրիստոնեական սուրբ է և նահատակ, զոհվել է 304 թվականին մեծ հալածանքների ժամանակ։ Կույրերի հովանավորն է։
Ցուրտ ու քամոտ, խոնավ Վիանա։ Այս քաղաքն այնքան փոքր է, որ մեկ օրում կարելի է ոտքով շրջել ողջ տարածքը։ Հոյակերտ եկեղեցիներ, ծաղկաշատ պատշգամբներ, հանգստավետ փողոցներ։ Ուրախ ու կյանքով լեցուն մարդիկ՝ ապագայով ապրող ու ներկան գունավորող։ Բարի, հոգատար, ամեն հարցով օգնելու պատրաստ․ իրենց գործը կիսատ են թողնում, ձեռքս բռնում, ճանապարհը ցույց տալիս, ինձ հետ գալիս, առաջնորդում, բացատրում։
***
Luso... Արտասանվում է Լո՛ւզու։ Առաջացել է Լուսիտանիա Հռոմեական պրովինցիայից (մ․թ․ա․ 27-891 մ․թ դդ.), որն ընդգրկում է Պորտուգալիայի ներկայիս ողջ տարածքը։ Պորտուգալախոսներին անվանում են Luso, որոնք կերտում են Lusosphere՝ միջավայր, որը կապված է պորտուգալերենի հետ։
Պորտուգալիայի Ավեիրու շրջանում է գտնվում Luso փոքրիկ շրջանը (այնտեղ ցավոք չգնացի), որտեղ կա Grande Hotel de Luso անունով հյուրանոց։ Luso շրջանում է 1852 թ․-ին հիմնադրվել Águas de Luso ջրի հայտնի ու սիրված ընկերությունը։ Լիսաբոնում էլ Luso անունով սրճարան կա․․․
Պորտուգալերենի հանդեպ իմ աննկարագրելի խորը սերը, փաստորեն, անվանս հետ հսկայական ու թաքուն կապ ունի։ Այստեղ հաճախ ասում եմ, որ անունս Luso է։ Շատ են ուրախանում ու հաճելիորեն զարմանում։
***
Բարեմաղթանք «մնա էդտեղ, գալիս ես ի՞նչ անես, մի տղա գտի ամուսնացի»-ն արդեն 1929812859819 անգամ լսել եմ։ Ոչինչ չեմ պատասխանում։ Սա երազանքի երկիր է, բայց ես երազանքի հայրենիք ունեմ, որտեղ խոսում են սրտիս լեզվով՝ հայերենով։ Որտեղ ապրում է սրտիս տղան, որին դեռ չեմ հանդիպել, կամ գուցե հանդիպել եմ արդեն, ուղղակի դեռ չեմ հասկացել, որ հենց նա է․․․
Իսկ երազանքի երկրում չեն ապրում, այն երևի հենց այդ պատճառով էլ կոչվում է «երազանքի․․․»
***
Այսօր տուն մտնելիս անունս կանչեց՝ Լուզինե։ Մոտեցա, տպված նյութը ցույց տվեց, շատ տպավորված էր, զարմացած։ Այնքան ուրախացա։ Սիրտս մի տեսակ այնպես լցվեց, այնքան կարոտեցի Հայաստանը, Երևանը, իմ ընտանիքը, մեր տունը, իմ սենյակը, աշխարհի չափ կարոտեցի․․․ Մեծ երջանկություն էր տեսնել մի քանի թղթեր, որոնք Հայաստանի մասին էին պատմում․․․
Օրեր անց դուռս ծեծեցին, չբացեցի։ Մեկ էլ դռան տակից թղթեր հայտնվեցին։ Մոտեցա, տեսնեմ ինչ։ Luso շրջանի մասին։ Հաստատ João պապիկն էր․․․
***
Պորտուգալիայում անցկացրածս մեկ ամսվա ընթացքում այցելեցի 6 քաղաքներ․ Բրագա, Պորտո, Լիսաբոն, Սինտրա, Գիմարայշ և Սանտիագո դը Կոմպոստելա (Իսպանիա):Բրագայի Bom Jesus do Monte փառահեղ սրբավայրը (բարոկկո ոճի աստիճաններ՝ 116 մետր), Գիմարայշի Nossa Senhora da Consolação e Santos Passos հիասքանչ եկեղեցին, Պորտոյի խաղաղ ու արտակարգ գեղեցիկ փողոցները, Dom Luís I կամուրջը, Դորու գետը, Lello աշխարհահռչակ գրախանութը, Majestic սրճարանը․․․ Այս ամենն ընդմիշտ իմ սրտում է մնալու․․․
Սինտրա․․․ Համաշխարհային ժառանգություն համարվող Սինտրա քաղաքը հայտնի է արքայական պալատներով և ամրոցներով։ Այցելեցի հեքիաթային Quinta da Regaleira՝ 5 հարկանի պալատ, մատուռ, պարտեզ, թունելներ, աստիճաններով ստորգետնյա հոր, լճեր, շատրվաններ․․․ Գոթական և ռոմանական ոճերի ամբողջությունը վերածննդի աստվածային գեղեցկություն ունեցող առեղծվածային դղյակ է պատկերում։
***
Բրազիլական ու եվրոպական պորտուգալերենի տարբերությունների մասին․Bom dia - բոմ ջիա (բր), բոն դիա (եվ)
Boa tarde - բոա տաղջի (բր), բոա տարդ (եվ)
Cidade - սիդաջի (բր), սիդադ (եվ)
Gente - ժեյնճի (բր), ժենտ (եվ)
Bem - բեյմ (բր), բայն (եվ) և այլն։
Մի օր ղեկավարիս հետ քայլում ենք։ Հեռախոսով է խոսում, իմ մասին է պատմում ու ասում․
- Ela é uma rapariga da Armênia. (Մի աղջիկ է Հայաստանից։)
Rapariga բառը եվրոպական պորտուգալերենում նշանակում է աղջիկ։ Բրազիլական պորտուգալերենում այն նշանակում է վատ վարքի տեր աղջիկ։
Խոսում, վերջացնում է։ Հազիվ ծիծաղս զսպելով նեղացած հարցնում եմ․
-Então, eu sou uma rapariga? (Ուրեմն ես rapariga ե՞մ։)
Մի քանի վայրկյան զարմացած վրաս է նայում, հետո 100 անգամ ներողություն խնդրում, որ չէր հիշում այդ բառի նշանակությունը բրազիլական պորտուգալերենում։
***
Իսպանիա․․․ Իսպաներեն անցել եմ, հիմա այնքան էլ չեմ հիշում, թե ինչ եմ անցել, բայց լսածս հասկանում եմ։ Սանտիագո դը Կոմպոստելան քրիստոնյա աշխարհի 3-րդ սրբավայրն է՝ ուխտագնացության կենտրոն Երուսաղեմից և Հռոմից հետո։ Քաղաքում է գտնվում Սան Տիագոյի՝ Սուրբ Հակոբի տաճարը․․․ Եկեղեցի, որտեղից ինձ քիչ էր մնում ոստիկանատուն տանեին (խորանին անչափ մոտ կանգնած լուսանկարելու համար), եկեղեցի, որտեղ առաջին անգամ խոստովանություն արեցի, ու քահանայի խոսքերը ստիպեցին ինձ լաց լինել․․․Ես սիրեցի Իսպանիան, կարոտեցի իսպաներենի դասաժամերը, նորից լսեցի նախկինում լսածս իսպաներեն երգերը, ճաշակեցի իսպանական տորտիլյա և Tarta de Santiago կոչվող թխվածքը․․․
***
Grand Candy-ի տոպրակների առատությունը հիշեցի․․․
- Ինձ 1 կիլոգրամ կոնֆետ տվեք տարբեր տեսակների, ամեն մեկը առանձին տոպրակի մեջ հա՞ խնդրում եմ։
Ու մի 25 տոպրակ ձեռքդ տուն ես գալիս։
Պորտուգալիայում մտա սուպերմարկետ, վերջում վաճառողը հարցրեց․
- Precisa de algum saco? (Տոպրակ պետք է՞։)
Ես էլ թե հա բա, իհարկե, ու մտքումս զարմանալով, թե ըստ իրենց առանց տոպրակի այսքան բան ինչպես պիտի տանեմ հետս։
Այդպես մի քանի անգամից հետո հասկացա, որ տոպրակի համար էլ առանձին ես վճարում, ու բավականին ժամանակ միայն ես էի պարտաճանաչ տոպրակ ուզում։
***
Երբ բրազիլական արտասանությամբ խոսում էի պորտուգալացիների հետ, շատ էին հարցնում․
- Você é brasileira? (Բրազիլուհի՞ ես։)
Երբեմն էլ obrigada (շնորհակալություն) ասելու փոխարեն սովորության համաձայն մերսի էի ասում ու լսում հետևյալը․
- Você é francesa? (Ֆրանսուհի՞ ես։)
Այ մարդ հայ եմ, հայ, sou armênia։ Դրա համար էի ուզում Հայաստանի դրոշով շապիկ հագնել։ Հետո վախեցա․․․ Գուրգենիս աչքերը վեր հառնեցին անդրշիրիմյան աշխարհից ու հիշեցի, որ «վրեժ ունենք պատմությունից դեռ հանելու․․․»
Մի օր էլ սրճարանում նստած ծանոթանում էի ճաշացանկին, կարդում ուտելիքների բաղադրամասերը։
- O que é cenoura? (Cenoura-ն ի՞նչ է։),- հարցրի։
Սրճարանի տիրուհին ժպտաց, գնաց խոհանոց ու վերադարձավ՝ ձեռքին գազար։ Ծիծաղից ընկա։ Հա էլի, գազար, ինչո՞ւ էի մոռացել։
Հաճելի էր։ Այնքան հաճելի, երբ օգտագործում էի սովորածս բառերն ու անցածս ժամանակաձևերը, երբ նախադասություն էի կազմում, խոսում, հարցեր տալիս։ Սխալներ, իհարկե, անում էի։ Չէ՞ որ դեռ 1 տարի է, ինչ պարապում էի։ Մարդիկ շատ էին ուրախանում, երբ լսում էին պորտուգալերեն։ Թեկուզ բրազիլական պորտուգալերեն։
***
Մի քիչ դժվար էր 3 օրում Լիսաբոնը բացահայտել փորձելը։ Այն, թերևս, փոքր-ինչ մեծ է, եթե միայնակ ես։ Լիսաբոնում մենակությունն ընդգված տխուր է, ես դա հասկացա, երբ առավոտյան 9։00-ին հյուրանոցից դուրս էի գալիս ու երեկոյան 22։00-ին մտնում հյուրանոց, երբ վազում էի ու շտապում այցելել ընտրածս տեսարժան վայրերը։
Հյուրընկալ քաղաքի սրտում, երբ շուրջս հարյուրավոր մարդիկ էին (որոնց մեծ մասն ի դեպ սևամորթներ էին), երբ կյանքն աղմկում ու առաջ էր ընթանում, երբ պորտուգալական շունչն ատլանտյան քամու հետ իմ ներսն էր թափանցում, ես անվերադարձ սիրահարվեցի Արևմտյան Եվրոպայի հնագույն քաղաքին։ Ես փոքրիկ մի մաս ինձնից թողեցի այնտեղ ու խոստացա անպայման վերադառնալ ու վայելել Լիսաբոնը։
Ատլանտյան օվկիանոսը, Վասկո դա Գաման՝ Եվրոպայի ամենաերկար կամուրջը, Տագուս գետը, Բելեմի աշտարակը, Ժերոնիմուսի վանական համալիրը, Հիսուս Քրիստոսի արձանը, Ապրիլի 25-ի կամուրջը, Luso սրճարանը, Գալուստ Գյուլբենկյան հիմնադրամը, Ժամանակակից արվեստի թանգարանը, որտեղ․․․
- Դե լավ, սկսում ենք փորձը, հավաքվեք։
Արագ շրջվեցի։
- Հայ ե՞ք,- հարցրի:
Մի կին ու տղամարդ մոտեցան ինձ, գրկախառնվեցինք։ Այնքան երանելի ու տարօրինակ զգացում ապրեցի, երբ հայերեն լսեցի։ Պարզվեց, որ Հայաստանից էին եկել, երեկոյան համերգ էին ունենալու, այդ պահին էլ փորձ էին անում։ Հրավիրեցին, խնդրեցին անպայման գալ։ Ժպտացի․․․
Նավթաարդյունաբերության գերհսկայի անունը կրող հիմնադրամի այգին, հիրավի, դրախտային էր։ Թավուտ անտառի նմանող փոքրիկ պուրակը փոքր-ինչ խորհրդավոր ու վայրի տպավորություն թողեց ինձ վրա։ Այն խաղաղ էր ու արտառոց գեղեցիկ։
- Կարո՞ղ եմ որևէ հայ աշխատակցի հանդիպել,- հարցրի հիմնադրամի ընդունարանում։
Խնդրեցին սպասել։ Րոպեներ անց մի տղա մոտեցավ ու ասաց «Hi»։ Հայ էր։
- Բարև Ձեզ,- կիսանեղացած շեշտեցի ես։
- Հա, հայերեն,- շփոթվեց նա։
Մենք առնվազն 3 օտար լեզվով կարող էինք խոսել, բայց ես նախընտրեցի իմ մայրենին։ Մեր մայրենին։ Ախր հայ էր․․․
- Այսօր երեկոյան համերգ կա, Հայաստանից խումբ է եկել։
- Հա, գիտեմ, հանդիպեցի իրենց, փորձ էին անում։
Հիմնադրամի գրադարանին հորս հորեղբոր՝ Պերճ Թովմասյանի «Սասունից մինչև Արցախ» գիրքը նվիրեցի։
- Եկեք համերգին, մեր տնօրենի հետ էլ կհանդիպեք․․․
- Շնորհակալություն, շատ կուզեի, բայց չեմ խոստանում։ Ընդամենը 3 օր եմ լինելու Լիսաբոնում, դեռ շատ տեղեր ունեմ այցելելու։
Համերգին, ցավոք, չգնացի։ Լիսաբոնն ինձ էր կանչում․․․
***
Պորտուգալիայում խմեցի կայպիրինյա՝ բրազիլական կոկտեյլ, որն առաջին անգամ Հայաստանում եմ փորձել՝ Բրազիլիայի դեսպանի ձեռքով պատրաստած։
Գինու տեսականուն չծանոթացա։ Չուզեցի Պորտուգալիայում գինի միայնակ խմել․․․ Գիտեմ, որ գալու եմ ետ ու անելու եմ այն ամենը, ինչ չեմ հասցրել անել։ Գինի եմ վայելելու, ֆադու եմ լսելու, Luso շրջան եմ գնալու․․․ Ցանկս թիվ ու հաշիվ չունի․․․
***
Անդրադառնամ պորտուգալացի տղաներին․․․ Շատ պատրաստակամ են օգնելու։ Երբ որևէ հարց եմ տալիս, սիրով պատասխանում են, երկար ու մանրամասն բացատրում։ Լսելով բրազիլական արտասանությունս՝ միանգամից ոգևորված հարցնում են․ «Brasileira?»։ Վերջում իհարկե հրավիրում են որևէ բան խմելու, ու իհարկե, մերժում ստանում։ Լսել եմ, որ պորտուգալացի տղաները դիմահարդարման ավելի շատ քսուքներ են օգտագործում, քան ես։ Դա իմ դուրը բացարձակ չի եկել, ու հետո, սիրուն էլ չեն առանձնապես․․․
Մի օր Լիսաբոնում մտա հրուշակեղենի խանութ՝ pastelaria, ու ցույց տալով քաղցրավենիքի 2 տեսակ, անգլերեն հարցրի վաճառող տղային․
- Are they the same? (Նո՞ւյնն են։)
Նա շրջվեց ու մյուս աշխատողներին (նրանք նույնպես տղաներ էին) պորտուգալերեն հարցրեց․
- O que significa "Are they the same?" (Ի՞նչ է նշանակում «Նո՞ւյնն են»։)
Մինչ նրանք ու հաճախորդները օգնության կհասնեին, ես, ժպիտս հազիվ թաքցնելով, պորտուգալերեն հարցրի․
- São iguais? (Նո՞ւյնն են։)
- Fala português? (Խոսո՞ւմ ես պորտուգալերեն։),- վաճառող տղան այնպես բացականչեց, որ վեր թռա։ Բոլորը բարձրաձայն ծիծաղեցին, հավաքվեցին շուրջս ու սկսեցին հարցուփորձ անել։ Ընդհանրապես, երբ ուզում էի ուրախացնել մարդկանց, սկզբում անգլերեն էի խոսում, հետո արագ անցում էի կատարում պորտուգալերենին։ Ասում էին, որ շատ լավ եմ խոսում․․․
***
«Երբ մարդը վարժվում է աղմուկին, լինում են լռություններ, որ արթնացնում են նրան»: - Անրի Վեռնոյ
1 ամիս երջանիկ, ուրախ ու հանգիստ, ինչպես տանը։ Թե ինչպես եմ դիմանալու կարոտին՝ չգիտեմ։ Շուրջս բոլորը պորտուգալերեն են խոսում։ 13 տարի երազում էի սովորել այս լեզուն, և ուղիղ 1 տարի առաջ սկսեցի պարապել։ Շարունակելու եմ սովորել այնքան, մինչև հայերենի նման իմանամ։
Սիրեցի երկիրը, մարդկանց։ Վիանա դու Կաշտելուն մարդու սրտում է մնում հավետ․․․ Կարոտելու եմ խաղաղ ու հանգիստ, ցուրտ ու քամոտ Վիանան, կարոտելու եմ անցկացրածս հրաշալի պահերն ու րոպեները․․․
Կարոտելու եմ մենակությունս։ Դժվար չէր մենակ լինելն ու ամեն ինչ մենակ անելը։ Հաճելի էր։ Ոչ թե մեծացա, այլ ուղղակի հասկացա, որ մեծ եմ։ Երևանում երեխա էի ինձ զգում։
Պորտուգալիայում ես ինքս ինձ հետ էի, վայելեցի ինձ, իմ ներկայությունը։ Երևանում շուրջս միշտ այնքան մարդ կա, որ ես իմ ներկայությունը չեմ զգում։ Աղմուկը շատ է, ու խոսքը հասարակ աղմուկի մասին չէ։ Այստեղ ես էի, ինձնով, ինքս ու իմը։ Երևի ինձ էի կարոտել ու իմ կարիքն ունեի։ Չմտածեք, թե էգոիստ եմ կամ եսասեր, երբեք։
Ինչը փոխվեց․․․ Առանձնապես ոչ մի բան։ Հայաստանը աշխարհի լավագույն տեղն եմ համարում։ Միշտ էլ համարել եմ, ուղղակի հիմա համոզվեցի։
Ամեն հարց ինքնուրույն ու միայնակ լուծելու հատկանիշը բարձրացավ բավականին։ Երևանում դրա անհրաժեշտությունը չէր լինում։ Չէի կասկածում, որ կկարողանամ մի ամիս մենակ ապրել, ուղղակի ասելն ուրիշ է, անելը ուրիշ։ Անելը դուրս եկավ։
Ինչքան շատ էի կարոտել ես ինձ, երևի դեռ դպրոցից։ Երևի դեռ դպրոցից հետո լռություն չէի լսել․․․
Ես Պորտուգալիային հրաժեշտ չտվեցի։ Վերադառնալու եմ․․․
***
Սանտա Լուսիա եկեղեցում եմ։ Հուլիսի 7-ն է։ Թռիչքս երկու օրից է։ Չգիտեմ էլ՝ ինչ եմ զգում։ Արցունքներն առատորեն հոսում են։ Եկեղեցում մենակ եմ։ Լավ է, որ աղմուկ չկա։ Ատում եմ, երբ եկեղեցում թեկուզ մի աննշան աղմուկ եմ լսում։ Ի՜նչ հանգիստ է այստեղ։ Դե ասա, Տեր Աստված, ինչպե՞ս գնամ։ Չէի կարողանա պատկերացնել, որ բաժանումն այսքան ցավոտ կլիներ։
Սանտա Լուսիան աներևակայելի գեղեցիկ է։ Իսկ ես չգիտեի էլ, որ Լուսիա անունով սուրբ կա։ Նա ժպտում է ինձ իր լուսեղեն ժպիտով, ու ես զգում եմ, թե ինչպես լուսաշող մի երանություն պարուրում է ինձ․․․ Ու արցունքներս հոսում են կրկին, այս անգամ ավելի ուժեղ․․․
Ապրածս ամենաիսկական երջանկությունն էր։ Պորտուգալիան հավերժ իմ մեջ է՝ որպես կատարյալ երջանկություն, այն ինձնից ոչ ոք ու ոչինչ չի խլի։ Այս երջանկությունն անմար է։
***
***
Ես անտարբեր էի։ Ոչ մի խաղ չեմ դիտել։ Երևի հիշում եք, որ այս պատմությունը սկսվել էր բրազիլացի ֆուտբոլիստ Ռոբերտո Կառլոսից։ ֆուտբոլն էլ ինձ համար սկսվեց Ռոբերտո Կառլոսով ու ավարտվեց հենց այն պահին, երբ նա հրաժեշտ տվեց մեծ ֆուտբոլին ու «կոշիկները մեխից կախեց»․․․
Օրերից մի օր ես կայցելեմ մանկության երազանքի երկիր՝ Բրազիլիա։ Ես կհանդիպեմ իմ Ռոբերտո Կառլոսին, վստահ եմ։ Ես ամուր-ամուր կգրկեմ նրան, կհամբուրեմ։ Ես պորտուգալերենով կպատմեմ նրան, թե նա ինչպես հիմնովին փոխեց 10 տարեկան երեխայի կյանքը։ Երեխա, որն հավերժ երախտապարտ է լինելու իր առաջին սիրուն․․․
